Αντρέας 2.

Β. Ο «ωραίος» αν και εν υπνώσει «επαναστάτης» ή ο «βολεμένος οπορτουνιστής»;

Η δεύτερη φάση της ζωής του Αντρέα στις Η.Π.Α. ξεκινάει με αλλαγή επαγγελματικής κατεύθυνσης. Παρά το γεγονός ότι είχε κάνει ήδη τριετείς σπουδές στη Νομική Αθηνών εγκαταλείπει τις νομικές σπουδές και στρέφεται στα οικονομικά. Δεν γνωρίζω τι μπορεί να προκάλεσε την εγκατάλειψη ήδη αποκτημένων γνώσεων και μιας επιστήμης η οποία στις Η.Π.Α. οδηγούσε και οδηγεί σε ένα πολύ προβεβλημένο και προσοδοφόρο επάγγελμα για ένα καινούργιο ξεκίνημα.

Οι πολιτικοί, ιδιαίτερα τότε στην Ελλάδα, ήταν κατά μεγάλη πλειοψηφία νομικοί. Αλλά αφ’ ενός ο Αντρέας, ιδιαίτερα στην κατάσταση που ήταν τότε, προφανώς δεν σκεφτόταν την πολιτική καριέρα, τουλάχιστον την συνηθισμένη, ίσως και από αντίδραση στον πατέρα του, αφ’ ετέρου πιθανόν οι οικονομικές επιστήμες ταίριαζαν περισσότερο στον χαρακτήρα και την ιδιοσυγκρασία του.

Συγκεκριμένα  θα μπορούσε κάποιος, έστω και καθ’ υπέρβαση, να ισχυρισθεί ότι η επιστήμη του Δικαίου είναι πολύ «γήινη» αφού εδράζεται σε αυστηρά οριοθετημένους και θεσμοθετημένους κανόνες ενώ η οικονομική επιστήμη είναι επιστήμη του «αέρα» που αφήνει περιθώρια για ανάπτυξη σεναρίων και ακροβατικών σχεδιασμών βασισμένων σε υποθέσεις που πάρα πολλές φορές έχουν σημαντικό βαθμό αυθαιρεσίας και διαψεύδονται δίχως οι υπεύθυνοι επί της ουσίας να λογοδοτούν. Είναι χαρακτηριστικό επί του προκειμένου το απόφθεγμα του ψυχιάτρου Peter J. Lawrence,  σύμφωνα με το οποίο «οικονομολόγος είναι αυτός που θα ξέρει αύριο γιατί δεν συνέβησαν σήμερα αυτά που προέβλεψε χθες».

Το παράδοξο όμως είναι ότι, σύμφωνα με τον Σπύρο Δράινα, «Χάρη στον Λαγουδάκη ο Παπανδρέου κατάφερε, μέσα σε λίγους μόνο μήνες αφότου έφτασε στις ΗΠΑ, να μπει στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ για μεταπτυχιακές σπουδές στα οικονομικά[1]. […] υποστήριξε με επιτυχία τη διδακτορική διατριβή του στις 5 Οκτωβρίου του 1943. Το θέμα της, «Το είδος και το εύρος της επιχειρηματικής δραστηριότητας»…»[2].

Αυτό προκαλεί εύλογες απορίες αφού ο Ανδρέας στην Νομική άρχισε να φοιτά το 1937. Δηλαδή μέχρι την αναχώρησή του (μέσα Μαΐου 1940) για τις Η.Π.Α. είχαν παρέλθει μόνο 2,5 έτη. Πως και πότε ολοκλήρωσε τις σπουδές του για να μπορέσει να αρχίσει «μεταπτυχιακές σπουδές» και μάλιστα στο Χάρβαρντ.

Την χρονιά λοιπόν που η χώρα έμπαινε στη μεγάλη περιπέτεια του πολέμου ο Αντρέας άρχιζε, από τις σπουδές του στις Η.Π.Α., να κάνει ένα νέο ξεκίνημα. Την ίδια ώρα οι παλιοί συμμαθητές, οι παλιοί συμφοιτητές και οι φίλοι του πολεμούσαν ηρωικά και πέθαιναν στα παγωμένα βουνά της Ηπείρου, γράφοντας νέες σελίδες δόξας ξαναζωντανεύοντας τις ελπίδες και προκαλώντας τον θαυμασμό όλου του κόσμου με τις νίκες κατά της Φασιστικής Ιταλίας. Τον Φεβρουάριο του 1941 ο Αντρέας συνάπτει τον πρώτο του γάμο, με την Χριστίνα Ρασσιά. Η «Εαρινή επίθεση» της φασιστικής Ιταλίας αποκρούεται και ο Ελληνικός στρατός προελαύνει στην Αλβανία. Αμέσως δε μετά την κατάληψη από τη Ναζιστική Γερμανία, ενώ η Κρήτη ήταν ακόμα ελεύθερη (καταλήφθηκε την 1^η Ιουνίου), ιδρύθηκε στις 15 Μαΐου η πρώτη αντιστασιακή ομάδα («Ελευθερία») στη Θεσσαλονίκη ενώ στις 30 Μαΐου οι Γλέζος (φοιτητής Α.Σ.Ο.Ε.) και ο 19χρονος Απόστολος Σάντας (φοιτητής Νομικής) κατέβασαν τη σβάστικα από την Ακρόπολη και στις  11 Σεπτεμβρίου ιδρύθηκε ο Ε.Δ.Ε.Σ..

Τον χειμώνα αυτού του έτους (1941-1942) η Ελλάδα και ιδιαίτερα η Αθήνα λιμοκτονεί. Στις 300.000 ψυχές υπολογίζονται τα θύματα του λιμού που προκάλεσε ο πόλεμος και η τριπλή (Γερμανία, Ιταλία, Βουλγαρία) κατοχή της χώρας. Ο Ανδρέας ασφαλής και αμέτοχος συνεχίζει τις σπουδές του ενώ οικονομικά στηρίζεται (σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Ν. Δεληπέτρος[3]) σε εμβάσματα από την κατεχόμενη Ελλάδα(;;;) και στο μισθό της εργαζόμενης συζύγου του. Ακολουθώντας με μεγάλη επιτυχία τα σχέδια που «είχαν δρομολογηθεί πριν φύγει από την Ελλάδα» και στα οποία καθοριστικό ρόλο έπαιξαν ο Όμηρος Ντέιβις, (τότε πρόεδρος του Κολλεγίου Αθηνών) και ο Χαρίλαος Λαγουδάκης (τέως κοσμήτορας του Κολλεγίου και μετέπειτα στέλεχος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ). Πάντα μακριά από τον πόλεμο αφού μπορεί τελικά οι Η.Π.Α. να εγκατέλειψαν αναγκαστικά την αρχική ουδετερότητά τους και να ενεπλάκησαν στην παγκόσμια σύρραξη, (μετά την επίθεση στις 2 Δεκεμβρίου του 1941 της Ιαπωνίας στο Περλ Χάρμπορ της Χαβάης), αλλά τα εδάφη της Αμερικής έμειναν μακριά από τα πεδία των μαχών ως το τέλος του πολέμου, προστατευμένα από τους δύο ωκεανούς που τα περιβάλουν.

Σημειώνει ο Δράινας: «Λίγους μήνες αφότου πήρε το διδακτορικό του, στις 11 Ιανουαρίου του 1944, κατετάγη στο Ναυτικό για διετή θητεία. O Παπανδρέου έκανε το πρώτο μέρος της θητείας του στο Ναυτικό σε στρατιωτικό νοσοκομείο»[4] . Σύμφωνα με τον βιογράφο του[5] ο Ανδρέας υπηρέτησε κατ’ αρχήν σε στρατιωτικό νοσοκομείο επειδή «σε ερώτησή τους αν είχε κάνει μαθήματα βιολογίας απάντησε θετικά, πως είχε παρακολουθήσει στο Κολλέγιο Αθηνών…».

Τρείς μήνες μετά την κατάταξή του στον στρατό  των Η.Π.Α. (προφανώς προκειμένου να πάρει την Αμερικανική υπηκοότητα), στις 26 Απριλίου του 1944, «οι Άγγλοι διόρισαν τον Γεώργιο Παπανδρέου πρωθυπουργό της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης…»[6]. Είχε αναδειχθεί νικητής σε έναν αγώνα δρόμου των επιγόνων του Ε. Βενιζέλου για την εξουσία αντικαθιστώντας τον Σοφοκλή Βενιζέλο ο οποίος είχε αντικαταστήσει τον Εμμανουήλ Τσουδερό. Καθοριστικό ρόλο γι’ αυτήν την τοποθέτηση έπαιξε η επιστολή-υπόμνημα που είχε υποβάλει στους Άγγλους ο Παπανδρέου και στην οποία μεταξύ άλλων υποστήριζε ότι: «Η ταυτότης συμφερόντων Ελλάδος και Αγγλίας για πρώτη φορά στην ιστορία είναι απόλυτος […] Σήμερον όμως σχηματίζεται νέα μορφή του παγκοσμίου ανταγωνισμού. Δύο παγκόσμια μέτωπα διαμορφούνται: Ο Κομμουνιστικός Πανσλαβισμός και ο Φιλελεύθερος Αγγλοσαξoνισμός, […] Μόνον μέσα εις την Σοσιαλιστική Πανευρώπη, επικουρουμένη από την ηθική και υλική δύναμιν του Φιλελευθέρου Αγγλοσαξονισμού, ημπορεί και η Ελλάς να εύρη το αίσθημα της ασφαλείας της απέναντι του καταθλιπτικού κινδύνου του Κομμουνιστικού Πανσλαβισμού»[7].

Η «πρόσδεση» στον «Φιλελεύθερο Αγγλοσαξωνισμό» και η, κατ’ αποτέλεσμα, πρωθυπουργία του Γ. Παπανδρέου δημιούργησε για τον Ανδρέα νέες ευκαιρίες και προοπτικές. Ήδη, «τον Ιούλιο του 1944, έπειτα από μεσολάβηση του πατέρα του, πήρε μια ολιγοήμερη άδεια απ’ το Πολεμικό Ναυτικό για να προσφέρει ως εμπειρογνώμονας!!! τις υπηρεσίες του... στην ελληνική αντιπροσωπεία που συμμετείχε στη Νομισματική και Χρηματοπιστωτική Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών στο Μπρέτον Γουντς»[8]. Η αποτυχία του Γ. Παπανδρέου να ελέγξει την κατάσταση που δημιούργησε η προσπάθεια του Ε.Λ.Α.Σ. να καταλάβει την εξουσία και η αδυναμία που επέδειξε εμπρός στις δύσκολες περιστάσεις τον «αποκαθήλωσαν» στα μάτια του Τσόρτσιλ οδηγώντας τον σε «παραίτηση». Προφανώς αυτό άλλαζε τα δεδομένα και τις προοπτικές του Ανδρέα. Επιπλέον η νέα (διορισμένη και αυτή από τους Άγγλους) κυβέρνηση υπό, έναν άλλο επίγονο του Βενιζέλου, τον Ν. Πλαστήρα υπέγραψε τη συμφωνία της Βάρκιζας με το Κ.Κ.Ε. αλλά η κατάσταση εξακολουθούσε να είναι αβέβαιη αν όχι έκρυθμη ενώ ο πόλεμος συνεχιζόταν.

Ο Ανδρέας συνέχιζε την θητεία του στο ναυτικό των Η.Π.Α.. Όπως αναφέρει ο Δράινας «η νοσοκομειακή μονάδα όπου υπηρετούσε έλαβε εντολή να μετακινηθεί στις αρχές του 1945 στην Καλιφόρνια με τελικό προορισμό την Οκινάουα, όπου, αρχής γενομένης τον Μάρτιο του 1945, θα διεξάγονταν οι κορυφαίες μάχες του πολέμου με την Ιαπωνία. Τελικά ο Ανδρέας γλίτωσε απ’ το αιματηρό μέτωπο του Ειρηνικού, καθώς το διδακτορικό του στα Οικονομικά τον οδήγησε σ’ ένα μεγάλο ναυπηγείο του Πολεμικού Ναυτικού, κοντά στο Σαν Φρανσίσκο, όπου οι μαθηματικές του δεξιότητες… αξιοποιήθηκαν στην ανάπτυξη τύπων για τη βελτιστοποίηση των εργασιών επισκευής του στόλου».

Αλλά τα «θαύματα» συνεχίζονται δίχως τελειωμό και οι «αόρατοι» άγγελοι – προστάτες του Ανδρέα είναι παντού και πάντα παρόντες. Έτσι εκτός από ειδικός στη νοσηλευτική «λόγω παρακολούθησης μαθημάτων βιολογίας» στο γυμνάσιο, «εμπειρογνώμονας», κάτοχος «μαθηματικών δεξιοτήτων», αυτή τη φορά αναδεικνύεται σε δεινό «μεταφραστή». Γράφει πάλι ο Δράινας: «Η παρουσία του στη Δυτική Ακτή τον έφερε και πάλι σ’ επαφή με την ελληνική πραγματικότητα. Το Σαν Φρανσίσκο ήταν η πόλη όπου, στις 15 Απριλίου του 1945, περίπου πενήντα χώρες, ανάμεσά τους και η Ελλάδα, υπέγραψαν τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Ως μεταφραστής για την ελληνική αντιπροσωπεία, ο Παπανδρέου ήταν γι’ άλλη μια φορά παρών σε μια κρίσιμη στιγμή για τη δημιουργία του μεταπολεμικού κόσμου…».

Η ομαλή πορεία στην ακαδημαϊκή ζωή των Η.Π.Α. αρχίζει μετά το τέλος της στρατιωτικής του θητείας το 1946. Παραδίδει μαθήματα στα θερινά τμήματα διδασκαλίας του Χάρβαρντ (καλοκαίρι 1946),  συντονιστής για τις εισαγωγικές συνεδρίες συζητήσεων στα Οικονομικά (1946-1847) στο ίδιο πανεπιστήμιο. Από το Φθινόπωρο του 1947 μέχρι το 1956 το πανεπιστήμιο της Μινεσότα αποτελεί την έδρα του και στη συνέχει μετακινείται, το Φθινόπωρο του 1956 στο Μπέρκλεϊ. Είναι δίχως αμφιβολία ένα ιδιαίτερα προικισμένο άτομο με ξεχωριστές ικανότητες στην ομιλία, στην επικοινωνία και τις δημόσιες σχέσεις καθώς επίσης και στους «πολιτικούς» ελιγμούς. Αμέσως μετά τον εμφύλιο (1950) ο Γ. Παπανδρέου αγωνίζεται να τον πείσει να επιστρέψει στην Ελλάδα[9].

Το πιθανότερο είναι ότι αυτό θα είχε συμβεί αν οι επίγονοι του Ε. Βενιζέλου δεν είχαν αποδειχθεί τόσο ανίκανοι και αφοσιωμένοι στην μάχη αλληλοεξόντωσης ώστε να καταρρεύσουν παρά τις δύο εκλογικές νίκες τους το 1950 και το 1951. Είναι χαρακτηριστική της αποτυχίας τους η συνεργασία και η εκλογή το 1952 του ίδιου του Γ. Παπανδρέου με τον Συναγερμό του Α. Παπάγου απέναντι στους πρώην «συντρόφους» του στους Φιλελευθέρους.

Όλα αυτά τα χρόνια και ενώ η χώρα μετά τον πόλεμο και την κατοχή πλήρωνε βαρύ φόρο αίματος στη διάρκεια του εμφυλίου ο Ανδρέας σιωπούσε. Ούτε η Αριστερή του συνείδηση επαναστατούσε, ούτε η ανάγκη να συμπαρασταθεί σε «πρώην συντρόφους», ιδιαίτερα όταν κάποιοι από αυτούς οδηγούνταν στο εκτελεστικό απόσπασμα, τον οδήγησε ποτέ σε κάποια σχετική ενέργεια ή δραστηριότητα. Η όποια «αντίσταση», αν υπήρχε, ήταν υπόθεση του εσωτερικού του κόσμου, ή «εξομολόγηση» σε έμπιστα πρόσωπα που ποτέ δεν την αποκάλυψαν όταν θα είχε κάποια σημασία.

Όπως σημειώνει ο Δράινας «Η αντίδραση του Παπανδρέου στο Δόγμα Τρούμαν, όταν αυτό ανακοινώθηκε, δεν έχει καταγραφεί πουθενά.», προφανώς γιατί δεν υπήρξε. Ίσως όμως είναι πιο χαρακτηριστικό το περιστατικό, που αναφέρεται στο ίδιο κείμενο, σχετικά με έναν πρώην «σύντροφο» του Αντρέα, στη «φράξια» που είχε δημιουργήσει ο ίδιος επί Μεταξά και που με δική του ευθύνη είχαν οδηγηθεί τότε στην ασφάλεια του Μανιαδάκη. Συνελήφθει στη διάρκεια του εμφυλίου με την κατηγορία της συμμετοχής σε ανταρσία στο ναυτικό και καταδικάστηκε σε θάνατο. Αν και, όπως αναφέρεται στο κείμενο, «Ο Καράμπελας είχε την ευκαιρία να γλιτώσει το εκτελεστικό απόσπασμα αν υπέγραφε μια δήλωση αποκήρυξης του κομμουνισμού. Αρνήθηκε όμως να το πράξει, παρότι δεν ήταν κομμουνιστής.».

Είναι απόλυτα φυσικό να υποθέσουμε ότι οι επιπτώσεις στην ψυχοσύνθεση του Αντρέα ήταν καταλυτικές, αφού συνεχώς διαψευδόταν στην πράξη αυτό που νέος νόμιζε ότι ήταν ή αυτό που ενήλικας θα ήθελε να είναι. Ένας ασυμβίβαστος επαναστάτης. Η ζωή όμως, μετά τη σύλληψή του το 1939, ήταν μια συνεχής διάψευση και μια διαρκής αλυσίδα συμβιβασμών που τον οδηγούσε σε αυτό στο οποίο θα μπορούσε πράγματι να διακριθεί αλλά ο ψυχισμός του δεν μπορούσε να το αποδεχθεί.

Την ίδια στιγμή οι παλιοί του «σύντροφοι» αγωνίζονταν και πέθαιναν ασυμβίβαστοι με τη σημαία, είτε την εθνική είτε την ιδεολογική, πάντα ψηλά. Επιπλέον η «πατρική ομπρέλα» ήταν πάντα παρούσα, προσφέροντας την αναγκαία κατά καιρούς στήριξη και προστασία, επιβαρύνοντάς τον συναισθηματικά αφού ο Γεώργιος «ήταν, για τον Ανδρέα, είδος βασανιστή της μητέρας του»[10].

Η νέα του σύζυγος, το 1951 είχε χωρίσει τη Ρασσιά για να πανδρευτεί την Μαργαρίτα, και τα 4 παιδιά που απέκτησε μαζί της καθώς και η επαγγελματική του επιτυχία δεν τον «γέμιζαν». Το δικό του «Rosebud»[11] υποφώσκει μέσα του ξανά και ξανά, σκιά ανεξίτηλη της παιδικής του ηλικίας.

Είναι άλλωστε παρούσες στην Αμερικανική κοινωνία δύο «συνθήκες» που συνεχώς του υπενθυμίζουν τον διαρκή συμβιβασμό του με τις κατεστημένες καταστάσεις τις οποίες θα ήθελε να αντιμάχεται. Μετά το τέλος του πολέμου ο αντικομουνισμός στις Η.Π.Α. μετατράπηκε σταδιακά σε υστερία με σημαιοφόρο τον Γερουσιαστή Μακάρθυ. Οι εκκαθαρίσεις, οι διώξεις και κάποιες φορές το «κυνήγι μαγισσών» πήρε ακραίες μορφές κυρίως στο χώρο της τέχνης και των πανεπιστημίων. Η δίκη των Ρόζενμπεργκ και η εκτέλεσή τους το 1953 παρά τις εκκλήσεις για χάρη που απηύθυναν μεταξύ των άλλων ο Αϊνστάιν και ο Πάπας Πίος ΙΒ’ είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Την ίδια περίοδο ο ρατσισμός στις Η.Π.Α. ήταν ιδιαίτερα ισχυρός. Σε πολλές πολιτείες απαγορευόταν στους μαύρους να κάθονται στα καθίσματα των μέσων μεταφοράς ή στα παιδιά τους να φοιτούν στα σχολεία των λευκών. Ο ρατσισμός ήταν έντονος ακόμα και τη δεκαετία του 60, προκαλώντας τους αγώνες διαμαρτυρίας και διεκδίκησης ισονομίας και ισοτιμίας των μαύρων. Ένα σύμβολο αυτού του αγώνα ο  Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ δολοφονήθηκε το 1968. Ο Ανδρέας ήταν εκεί και εν γένει σιωπούσε.

Αυτή ήταν σε γενικές γραμμές η πορεία των 20 χρόνων από τη «φυγάδευση» του Ανδρέα τον Μάιο του 1940 στις Η.Π.Α. μέχρι την επιστροφή του (16/1/1961). Επέστρεψε για να αναλάβει τις θέσεις του Προέδρου του Κ.Ε.Π.Ε. και του συμβούλου της Τ.τ.Ε. που του προσέφερε ο Κ. Καραμανλής μετά από παράκληση του πατέρα του. Σε τελική ανάλυση, σύμφωνα με τον τελευταίο, τι ήταν στις Η.Π.Α.; «Ένας καθηγητής πανεπιστημίου. Και τι είναι ένας καθηγητής πανεπιστημίου; Ένα τίποτα!» (πηγή Δράινας).

Ο 73χρονος Γ. Παπανδρέου για μια ακόμα φορά «ήταν εκεί», ξυπνώντας πάντα με την προστατευτική παρουσία του αλλά και με τις αχαλίνωτες φιλοδοξίες του – για τον ίδιο αλλά και για τον Ανδρέα - τα «φαντάσματα» και τα συναισθηματικά τραύματα της παιδικής του ηλικίας.

02-02-2017

Αντώνης Αντωνάκος

antonakosantonis@gmail.com http://www.antonakos.edu.gr